Online παρακολούθηση του Συνεδρίου Effective Management of Public and Private Organizations through Systemics and Technologies 25-26/9

Το 16ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Συστημικών Σπουδών σε συνδιοργάνωση με το Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, 24-26/9

      Για εγγραφή και λήψη συνδέσμου on line παρακολούθησης του Συνεδρίου επισκεφθείτε το:

https://confe.hsss.eu/program-and-abstracts/

Θ.Ν.Τσέκος, Παραγωγικότητα, Γραφειοκρατία και η "Άχρηστη Εργασία". Ιn Memoriam: David Rolfe Graeber, 1961-2020.

 

1.Ο πρόωρα εκλιπών David Graeber

 

Πέθανε στις 2 Σεπτεμβρίου, σε νοσοκομείο της Βενετίας και σε ηλικία 59 ετών, ο Καθηγητής του London School of Economics David Graeber. Κοινωνικός Ανθρωπολόγος, γεννημένος στην Νέα Υόρκη, o Graeber υπήρξε μαθητής του Marshall Sahlins με τον οποίο εκπόνησε το διδακτορικό του βασισμένο σε εκτενή έρευνα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στη Μαγαδασκάρη.

 

2. Η περιπετειώδης ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία

 

Από το 1998 έως το 2005 δίδαξε στο Yale αρχικά ως Επίκουρος και εν συνεχεία ως Αναπληρωτής Καθηγητής. Τρία χρόνια πριν την μονιμοποίησή του στην βαθμίδα του Καθηγητή, και παρά τις διαμαρτυρίες διαπρεπών ανθρωπολόγων όπως ο Sahlins και ο Maurice Bloch, το Πανεπιστήμιo διέκοψε την σύμβασή του.

 

Αν και το Yale το αρνήθηκε, φαίνεται πως αιτία για την απομάκρυνσή του ήταν οι ριζοσπαστικές πολιτικές του θέσεις και η ενεργός συμμετοχή του σε κινήματα διαμαρτυρίας. Ενισχυτικό αυτής της ερμηνείας είναι το γεγονός ότι στην συνέχεια υπέβαλε πάνω από είκοσι (!!!) φορές υποψηφιότητα σε διάφορα αμερικάνικα Πανεπιστήμια και σε όλες τις περιπτώσεις απορρίφθηκε.

 

Αντίθετα όμως δέχθηκε πολλές προσκλήσεις συνεργασίας από Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια με αποτέλεσμα να διδάξει, από το 2008 μέχρι τώρα, αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (Goldsmith's College) και εν συνεχεία στο LSE.

 

3. Η θεωρητική συνεισφορά του: από ένα best seller οικονομικής ανθρωπολογίας...

 

Οι αρχικές του δημοσιεύσεις, αυτές που τον καθιέρωσαν στον κλάδο του , κινήθηκαν στο πεδίο ανάλυσης των μορφών της κοινωνικής εξουσίας, ωστόσο η διεθνής φήμη του , έξω από τα όρια του κλάδου του, εδραιώθηκε όταν έστρεψε τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στην οικονομική ανθρωπολογία δημοσιεύοντας το 2011 το βιβλίο "Debt: The First 5000 Years". Εδώ o Graeber μελετά την ιστορική εξέλιξη και τις διαφορετικές πολιτισμικές εκδοχές του χρέους ως κοινωνικού φαινομένου. Το βιβλίο έγινε διεθνές best seller και προκάλεσε έντονες συζητήσεις κερδίζοντας ισχυρή υποστήριξη αλλά και υποκινώντας σφοδρή κριτική τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά.

 

4... στην θεωρία της «Άχρηστης Εργασίας»

 Το 2013 δημοσίευσε το -εξαιρετικά ενδιαφέρον υπό την οπτική της Θεωρίας των Οργανώσεων- άρθρο "On the Phenomenon of Bullshit Jobs: A Work Rant' το οποίο εν συνεχεία ανέπτυξε περαιτέρω δημοσιεύοντας το 2018 το βιβλίο του ”Bullshit Jobs: A theory".

 

Οι " Bullshit Jobs", οι "βλακώδεις εργασίες", σε ελεύθερη απόδοση, είναι οι διοικητικές εργασίες υπό την ευρύτερη έννοια, τόσο στον δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Εδώ εντάσσει πχ την διοικητική υποστήριξη της παροχής υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης και μεταφορών αλλά και δραστηριότητες όπως η διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού και οι δημόσιες σχέσεις.

 

 Ο Graeber τις χαρακτηρίζει ως μη παραγωγικές δραστηριότητες που δεν δημιουργούν αξίες χρήσης. Μεταξύ των παραδειγμάτων που παραθέτει είναι το γεγονός ότι οι μηχανοδηγοί των συρμών μπορούν απεργώντας να παραλύσουν την ζωή μιας πόλης πράγμα πού δεν μπορούν να προκαλέσουν με την απεργία τους οι διοικητικοί υπάλληλοι των μεταφορών. Θέσεις εργασίας αυτής της μορφής είναι οικονομικά και κοινωνικά περιττές, και εξ αυτού του λόγου καθίστανται άνευ νοήματος για τα υποκείμενά τους.

 

Παρατηρεί δε ότι ενώ οι παραγωγικές εργασίες τόσο στον πρωτογενή όσο και στον δευτερογενή τομέα σταδιακά περιορίζονται, κυρίως λόγω των αυτοματισμών, οι άχρηστες, γραφειοκρατικές, "βλακώδεις εργασίες" πολλαπλασιάζονται.

 

Ερμηνεύει το φαινόμενο αυτό ως προϊόν εξελικτικών δυναμικών ( όχι μέσα από συστηματικό σχεδιασμό αλλά μέσα από trial and error, όπως σημειώνει κάπου) που ανάγουν την εργασία σε μηχανισμό κοινωνικού ελέγχου. Αντί ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας ,σύμφωνα με τα όσα είχε προβλέψει ο Keynes , vα μειωθεί στο τέλος του 20ου αιώνα στις 15 ώρες εβδομαδιαίως, παραμένει στις 40 ώρες επειδή ακριβώς η μειούμενη παραγωγική εργασία υποκαθίσταται από περιττή διοικητικής και γραφειοκρατικής φύσεως "βλακώδη εργασία" . Ο Graeber εκτιμά πως τα δύο πέμπτα των θέσεων εργασίας στις αναπτυγμένες οικονομίες εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή. Θέτει δε το ερώτημα του πως-σε αντίθεση με την Σοβιετικού τύπου οικονομία που δημιουργούσε μη παραγωγικές, δηλαδή άχρηστες, θέσεις εργασίας για να επιτύχει την πλήρη απασχόληση, διανέμοντας αντί πλούτου λιτότητα- είναι δυνατόν η οικονομία της αγοράς να δημιουργεί και να αμείβει μη παραγωγικές θέσεις εργασίας.

 

Κατά την ερμηνεία του το παράδοξο αυτό έχει κοινωνική και όχι οικονομική αιτιολογία. Συμβαίνει διότι-για να το διατυπώσουμε επί το ελληνικότερον - κατά το κυρίαρχο σύστημα αξιών στις αναπτυγμένες κοινωνίες "αργία μήτηρ πάσης κακίας”. Η εργασία παύει να είναι μέσο πορισμού και καθίσταται αυτοσκοπός. Και τούτο επειδή σύμφωνα με τις αντιλήψεις των ιθυνουσών ομάδων ο άπλετος ελεύθερος χρόνος και η γενικευμένη απόλαυση της καθημερινής ζωής κινδυνεύουν να διασαλεύσουν, να ανατρέψουν, την κρατούσα τάξη πραγμάτων. Ως παράδειγμα παραπέμπει στην εξέγερση του Παρισινού Μάη. Πέραν των ιστορικών παραδειγμάτων βασικό αποδεικτικό υλικό του αποτελούν ποσοτικές έρευνες που καταγράφουν υψηλά ποσοστά υποκειμενικής αντίληψης του ασκούμενου επαγγέλματος ως στερουμένου νοήματος.

 

5... και στην κριτική της

 

Οι θέσεις του Graeber περί της αυξανόμενης διοικητικής γραφειοκρατίας και των αχρήστων εργασιών που την εξυπηρετούν, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, προκάλεσαν, όπως ακριβώς και το προηγούμενο βιβλίο του, έντονες συζητήσεις και υποκίνησαν τόσο θετικές όσο και αρνητικές κριτικές. 

 

5.α. Γραφειοκρατία και αλλοτρίωση.

 

Μεταξύ των αρνητικών συγκαταλέγεται η αμφισβήτηση της πρωτοτυπίας των βασικών του ιδεών. Η κριτική μοιάζει εκ πρώτης όψεως βάσιμη αφού προσεγγίσεις τόσο στην εργασιακή αλλοτρίωση όσο και στην περιττή γραφειοκρατία έχουν ασφαλώς προϋπάρξει.

 

Οι διάφορες μορφές ανθρώπινης αλλοτρίωσης (και) ως προς την εργασία έχουν πρωτο-συζητηθεί από κανέναν λιγότερο από τον ίδιο τον (νεαρό) Καρλ Μαρξ στα Οικονομικά και Κοινωνικά Χειρόγραφά του του 1844.

 

Η γραφειοκρατικοποίηση (με την αρνητική και όχι την θετική έννοια που της δίνει ο Max Weber) αναδείχθηκε μεταξύ πολλών άλλων και από τον Cyril Northcote Parkinson που διατύπωσε το 1955 τον περίφημο (εμπειρικό) νόμο του σύμφωνα με τον οποίο οι υπάλληλοι δημιουργούν εργασία ο ένας για τον άλλον, τα στελέχη επιδιώκουν να πολλαπλασιάσουν τους υφισταμένους των, οι εργασίες επεκτείνονται σε όλο τον διαθέσιμο χρόνο και τελικά ο αριθμός των απασχολουμένων σε μια γραφειοκρατία αυξάνεται ανεξάρτητα από οποιαδήποτε μεταβολή στην ποσότητα του παραγόμενου έργου. Τα συστατικά του μίγματος δεν είναι λοιπόν πρωτότυπα.

 

5.β. Η εργασία ως αυτοσκοπός

 

Αντίθετα όμως περισσότερο καινοτόμος είναι ο συνδυασμός τους: η αλλοτρίωση στον Graeber εκδηλώνεται -μέσα σε ένα περιβάλλον δραματικής τεχνολογικής ανάπτυξης και ραγδαίας αύξησης της συνολικής κοινωνικής παραγωγικότητας- ως απουσία νοήματος όχι στην εργασία γενικώς αλλά στις συγκεκριμένες "περιττές" -και διαρκώς επεκτεινόμενες- διοικητικές / γραφειοκρατικές εργασίες προκαλώντας στα υποκείμενά τους την αίσθηση ματαιότητας των δραστηριοτήτων τους και κατ' επέκταση της σταδιοδρομίας τους.

 

Η αλλοτρίωση δεν προκύπτει εδώ από την υπαγωγή της εργασίας στην εμπορευματική παραγωγή, όπως στον Μαρξ, αλλά από την υποκατάστασή της από την τεχνολογία. Η παραγωγικά περιττή -λόγω των αυτοματισμών- εργασία, αντί να παραχωρεί την θέση της σε ελεύθερο χρόνο αντικαθίσταται από άλλου τύπου "άχρηστη" εργασία γραφειοκρατικής κυρίως μορφής, εργασία που παύει να είναι μέσο και καθίσταται αυτοσκοπός. Η γραφειοκρατία δεν διευρύνεται από τις εσωτερικές της δυναμικές, όπως στον Parkinson, αλλά από εξωτερικές πιέσεις : τις προτεραιότητες αναπαραγωγής της κρατούσας τάξης πραγμάτων.

 

5.γ. Αρκεί να καταγράφουμε αντιλήψεις ή πρέπει να μετράμε τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα;

 

Ένα διαφορετικό επιχείρημα της κριτικής των θέσεων του Graeber είναι τα προβλήματα της τεκμηρίωσής τους. Η κριτική εστιάζεται στην μεθοδολογική και ποσοτική ανεπάρκεια του τεκμηριωτικού υλικού που χρησιμοποιήθηκε στο βιβλίο.

 

Ωστόσο και εδώ η ουσία είναι αλλού: Η τεκμηρίωση των θέσεων δεν βασίστηκε στην αντικειμενική μέτρηση των εργασιακών διαδικασιών αλλά στην καταγραφή των υποκειμενικών αντιλήψεων για αυτές. Καταγράφεται η απουσία νοήματος και η αίσθηση ματαιότητας όπως βιώνονται από τα υποκείμενα των "βλακωδών εργασιών". Η βιωμένη αίσθηση πως μιά συγκεκριμένη δραστηριότητα δεν καταλήγει σε προφανώς χρήσιμα αποτελέσματα, σε αξίες χρήσης, είναι η αιτία που στερεί από την εν λόγω δραστηριότητα το νόημά της και την καθιστά μάταιη για το υποκείμενό της.

 

Όμως η υποκειμενική αντίληψη δεν ανταποκρίνεται πάντα σε κάποια αντικειμενική πραγματικότητα -ούτε,πολύ περισσότερο, την υποκαθιστά. Το αν μιά εργασία είναι παραγωγικά περιττή ή όχι προκύπτει από λεπτομερή ανάλυση των διαδικασιών και την μέτρηση της προστιθέμενης αξίας (επί του τελικού αποτελέσματος) που παράγεται από αυτήν. Τέτοιες ποσοτικές εκτιμήσεις είναι προϊόν σύνθετων διαδικασιών αποτύπωσης και μέτρησης απαιτούν δε εργαλεία από το πεδίο της Διοικητικής Επιστήμης. Σε κάθε περίπτωση τετοιας φύσης συμπεράσματα δεν μπορούν να προκύψουν από μετρήσεις αντιλήψεων και στάσεων.

 

5.δ Οι συντονιστικές δραστηριότητες είναι απαραίτητες ...

 

Η οργανωσιακή έρευνα από την πλευρά της έχει τεκμηριώσει πολλαπλά ότι προγραμματικές και συντονιστικές δραστηριότητες όπως και υποστηρικτικές λειτουργίες τεκμηρίωσης και οργανωσιακής μνήμης είναι απαραίτητες σε όλους τους μεγάλους και σύνθετους παραγωγικούς οργανισμούς. Οι line δραστηριότητες, δηλαδή όσες συνδέονται με την άμεση παραγωγή του τελικού αποτελέσματος , αγαθού ή υπηρεσίας, θα πρέπει να πλαισιωθούν από staff - επιτελικές και auxilliary- υποστηρικτικές διαδικασίες για να βελτιστοποιήσουν την σχέση κόστους-ωφέλειας.

 

Ασφαλώς δεν είναι όλες οι staff και οι auxilliary διαδικασίες και οι αντίστοιχες θέσεις εργασίας ίσης σημασίας και συνεισφοράς. Χρειάζεται όμως μια κατά περίπτωση ανάλυση για να αποφανθεί κανείς για την χρησιμότητα και τον βαθμό συμβολής καθεμίας εξ αυτών στο τελικό αποτέλεσμα

 

Αντίθετα, είναι η ελευθεριακή αντίληψη του Graeber , αντίληψη που προτάσσει την αυτο-οργάνωση των άμεσων παραγωγών , που τον κατευθύνει στην γενική υποτίμηση του ρόλου των υποστηρικτικών και των συντονιστικών λειτουργιών, ειδικά των τελευταίων που εμπεριέχουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, εξουσία.

 

5.ε. ...όμως, τα ερωτήματα του Graeber παραμένουν επίκαιρα.

 

Οι τεχνικές επί μέρους αυτές παρατηρήσεις δεν μειώνουν όμως την σπουδαιότητα της προσέγγισης του Graeber. Ο σημαντικός αυτός διανοητής εισήγαγε τελικά, ίσως περισσότερο με το άρθρο και λιγότερο με το βιβλίο του, ένα πολύ ενδιαφέρον ερμηνευτικό σχήμα του γιατί η τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας δεν έχει οδηγήσει σε μείωση του χρόνου εργασίας αλλά σε νέες μορφές αλλοτρίωσης, μέσω της υποκειμενικά άνευ νοήματος και παραγωγικά "άχρηστης" εργασίας.

 

Η τεκμηριωτική επάρκεια ή μη της ανάλυσής του είναι τελικά ήσσονος σημασίας. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε πως ο Abraham Maslow εισήγαγε την "πυραμίδα" του πρακτικά χωρίς καμία τεκμηρίωση και αυτό δεν την εμπόδισε να αποτελέσει διαχρονικά την πειστικότερη περιγραφή των ανθρωπίνων κινήτρων προς εργασία.

 

Ακόμα λοιπόν και αν δεν υιοθετήσουμε στο σύνολό τους τις απαντήσεις που δίνει ο Graeber, τα ερωτήματα που έθεσε παραμένουν επίκαιρα και αποτελούν σοβαρά ερεθίσματα για περαιτέρω έρευνα.