Ανισότητα και Ανασφάλεια - Θ. Τσέκος

Ο Ρώσο-Αμερικανός Καθηγητής της Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Peter Turchin  θέτει ένα μη συνηθισμένο ερώτημα. Συζητά (http://peterturchin.com/ages-of-discord/) όχι το γιατί ενισχύεται ιστορικά η οικονομική ανισότητα (ερώτημα που έχουν διαχρονικά καταπιαστεί να απαντήσουν πολλοί και διάσημοι, πιο πρόσφατα δε ο Τομά Πικεττύ και οι συν αυτώ) αλλά το γιατί και το πότε η ανισότητα μειώνεται. 

Ο Turchin καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν ένα όριο ανοχής στην οικονομική και κοινωνική ανισότητα. Όταν το όριο αυτό (που προφανώς ποικίλει ιστορικά και γεωγραφικά) ξεπεραστεί ενεργοποιούνται κοινωνικές δυναμικές περιορισμού της. 

Διακρίνει τις δυναμικές αυτές - ακολουθώντας τους όρους που εισήγαγε ο Branko Milanovic - σε δύο κατηγορίες "δυσμενείς ή οξείες " (malign) και "ευμενείς ή ήπιες" (benign) . Στις πρώτες εντάσσει τις εξεγέρσεις, τους πολέμους και την κατάρρευση των συστημάτων εξουσίας ενώ στις δεύτερες την εξέλιξη της τεχνολογίας και τις δημόσιες πολιτικές. Ο Turchin ασκεί κριτική στον Πικεττύ - και γενικά στους οικονομολόγους - διότι επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις διακυμάνσεις της ανισότητας αποκλειστικά με οικονομικά εργαλεία ενώ μεγάλο μέρος των αιτίων, ειδικά κατά τις φάσεις περιορισμού της, είναι μη οικονομικά. 

Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει εδώ ότι αυτό ισχύει εξίσου και για τις φάσεις ενίσχυσής της. Δεν είναι μόνο η αγορά που παράγει ανισότητα αλλά και οι δημόσιες πολιτικές, δηλαδή οι πολιτικές επιλογές και αποφάσεις. Άρα οι κατά περιόδους διακυμάνσεις της ανισότητας προκύπτουν από συνδυασμούς οικονομικών και μη οικονομικών αιτίων.  

Αν λοιπόν δεχθεί κανείς την συλλογιστική του Turchin περί ανισότητας , συλλογιστική που μοιάζει να επαληθεύεται και από τις διεθνείς εξελίξεις των τελευταίων ετών, βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα των μέσων περιορισμού της σε επίπεδα κοινωνικά αποδεκτά. Θα κινηθούν οι κοινωνίες και τα πολιτικά τους συστήματα "προδραστικά" (proactively) ασκώντας ανάλογες δημόσιες πολιτικές ή θα λειτουργήσουν "αναδραστικά" (reactively) αναμένοντας διορθωτικές εξελίξεις μέσω της διαμαρτυρίας και της εξέγερσης; Θα αξιοποιήσουν τις ήπιες μεθόδους ή θα αφεθούν στο αναπόφευκτο του λαϊκισμού και της οξύτητας.  Δεν νομίζω πως απαιτείται πολύ συζήτηση για να συμπεράνουμε τι από τα δύο είναι περισσότερο - οικονομικά και, κυρίως, κοινωνικά- ωφέλιμο. 

Χρειάζεται όμως να προσθέσουμε μία ακόμη, σημαντική νομίζω, παράμετρο. Οι πρόσφατες εξελίξεις σε πολλές χώρες δείχνουν ότι οι "δυσμενείς" δυναμικές τροφοδοτούνται όχι μόνο από την οικονομική ανισότητα αλλά και από την οικονομική, πολιτισμική και φυσική ανασφάλεια. 

Έτσι μόνο εξηγείται το ότι προς τις απλουστευτικές λύσεις του λαϊκισμού στρέφονται- ελλείψει σοβαρότερων και ουσιαστικότερων απαντήσεων-  ψηφοφόροι προερχόμενοι όχι μόνο από τα οικονομικά αδύναμα αλλά και από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Αυτό χρειάζεται να ληφθεί σοβαρά υπόψιν από τους παραγωγούς πολιτικής που επιλέγουν την προοπτική της μεταρρύθμισης και όχι της εξέγερσης.